Flawonoidy – obszerna grupa roślinnych związków, które na wiele sposobów wspierają nasze zdrowie

Żywność pochodzenia roślinnego stanowi dla nas prawdziwą kopalnię cennych składników odżywczych. Specjaliści dietetycy, zachęcają nas, by warzywa i owoce stanowiły znaczną część naszych posiłków. Sprawiają one nie tylko, że nasze dania stają się kolorowe i apetyczne, ale przede wszystkim dostarczają nam substancji, które pozytywnie wpływają na nasze zdrowie. Wśród nich ważne miejsce znajdują polifenole i ich najlepiej poznani przedstawiciele, czyli flawonoidy – fitozwiąki o niezwykle szerokim potencjale prozdrowotnym. 

Flawonoidy – co to za substancje?

Flawonoidy (związki flawonowe) to naturalne związki chemiczne powszechnie występujące w roślinach. To dzięki ich obecności owoce, warzywa, kwiaty czy liście mają określone zabarwienie, a czasem także charakterystyczny smak czy zapach. Związki flawonowe pełnią w organizmach roślinnych szereg ważnych funkcji. Można powiedzieć, że jednocześnie służą im jako “skóra”, ważny element układu odpornościowego i hormonalnego, a także regulator procesów biochemicznych. Okazuje się, że ten potencjał nie jest zarezerwowany wyłącznie dla roślin, a flawonoidy na wiele sposobów wspierają także organizm człowieka. 

Flawonoidy – budowa, podział i występowanie

Liczba zidentyfikowanych do tej pory flawonoidów przekroczyła 10 tysięcy, i wciąż rośnie. Ze względu na swoją liczebność, jest to grupa dość zróżnicowana. Wspólną cechą w budowie wszystkich związków flawonowych jest tzw. szkielet węglowy, w którego skład wchodzi 15 atomów węgla połączonych ze sobą na kształt pierścieni. Pierścienie węglowe mogą ulegać licznym modyfikacjom chemicznym, co powoduje przyłączanie do nich różnych podstawników – określonych atomów lub ich ugrupowań. Dołączenie danych podstawników w konkretnych miejscach pierścieni flawonoidu – lub też ich brak – decyduje ostatecznie o jego indywidualnych właściwościach i stanowi podstawę do podziału związków flawonowych na odrębne klasy. Do najważniejszych z nich należą:

• Flawanony – występują głównie w owocach cytrusowych nadając im żółto-pomarańczową barwę. Ich ważny przedstawiciel – hesperydyna bywa częstym składnikiem preparatów stosowanych w dysfunkcjach naczyń oraz kosmetyków dedykowanych cerze naczynkowej.
• Flawonole na czele z kwercetyną, która jest najpowszechniej występującym i jednocześnie najlepiej przebadanym flawonoidem. Spośród wszystkich związków flawonowych wykazuje one najsilniejsze właściwości antyoksydacyjne. Rutyna – jeden z glikozydów kwercetyny to pierwszy wyizolowany i opisany flawonoid. Do flawonoli należą również kemferol obecny m.in w liściach herbaty i konopii,  mirycetyna czy fisteina.
• Flawanole – np. katechina, epikatechina, których źródłem są herbaty i kakao

• Flawony – są żółtymi barwnikami, występują głównie w warzywach (pietruszce, selerze, papryce) i niektórych ziołach. Ich ważnymi przedstawicielami są apigenina, luteolina, i diosmetyna.
• Izoflawony, które w większości są tzw. fitoestrogenami, które w ludzkim organizmie wykazują działanie zbliżone do żeńskich hormonów płciowych. Ich głównym źródłem są rośliny strączkowe. Do najbardziej znanych przedstawicieli należą genisteina i daidzeina pochodzące z soi.
• Antocyjany – ich obecność wiąże się z ciemnym zabarwieniem (czerwonym, bordowym, granatowym) owoców, kwiatów i niektórych warzyw. Bywają wykorzystywane jako barwniki spożywcze. 

Jakie działanie flawonoidy wykazują w naszym organizmie?

Flawonoidy odgrywają istotną rolę nie tylko w fizjologii roślin. Również dla nas okazują się niezwykle cennymi związkami, a lista ich pozytywnego wpływu na zdrowie zdaje się nie mieć końca. Liczne badania naukowe potwierdzają, że substancje należące do flawonoidów mogą służyć nam nie tylko jako skuteczne narzędzie profilaktyczne, ale z dużym prawdopodobieństwem stać się naturalnymi lekami na wiele współczesnych schorzeń. Jakie właściwości prozdrowotne flawonoidów zostały do tej pory potwierdzone?

1. Flawonoidy to antyoksydanty

Zdolność do redukcji wolnych rodników i szkód przez nie wyrządzonych to podstawowy i wspólny mechanizm, w jakim flawonoidy wykazują działanie prozdrowotne. Są aktywne w tym zakresie na różne sposoby, ale efekt jest jeden – profilaktyka głównych chorób cywilizacyjnych, wsparcie odporności i wielu innych ważnych funkcji fizjologicznych. 

2. Flawonoidy – działanie przeciwzapalne i przeciwalergiczne

Również w tej sferze związki flawonowe są aktywne w różnych mechanizmach: niektóre z nich działają podobnie do niesteroidowych leków przeciwzapalnych, niektóre przyczyniają się uszczelnienia i wzmocnienia naczyń krwionośnych, inne do hamowania wydzielania mediatorów zapalnych. Ten ostatni efekt sprawia, że kwercetyna i luteolina stają się składnikami preparatów przeciwalergicznych, a pierwsza z nich jest traktowana także jako potencjalny terapeutyk w niektórych chorobach autoimmunologicznych. 

3. Flawonoidy a nowotwory

Działanie antynowotworowe flawonoidów opiera się nie tylko na ich funkcjach antyoksydacyjnych, ale również na wpływie na aktywność określonych enzymów i procesów komórkowych, przez co przyczyniają się do obniżenia mutagenności wybranych czynników czy zahamowania rozwoju i śmierci komórek nowotworowych. Istnieją badania epidemiologiczne, których wyniki wskazują na odwrotną zależność pomiędzy poziomem spożywanych izoflawonoidów a zapadalnością na niektóre nowotwory. Z kolei w analizach z udziałem pacjentów onkologicznych, zastosowanie wybranych związków flawonowych zwiększało skuteczność chemioterapii lub przyczyniało się do ograniczenia jej skutków ubocznych.

4. Flawonoidy a choroby serca i naczyń 

Dobroczynny wpływ ciemnego, wytrawnego wina na układ sercowo naczyniowy to chyba najbardziej znany przykład prozdrowotnego działania związków flawonowych. Jest to też prawdopodobnie obszar, który doczekał się największej liczby publikacji naukowych. Wiele z nich dowodzi, że wysokie spożycie flawonoidów wiąże się z obniżonym ryzykiem śmierci w przebiegu chorób sercowo-naczyniowych. Powiedzieć, że związki flawonowe działają tu w wielu mechanizmach to mało…

Razem z witaminą C uszczelniają i uelastyczniają naczynia krwionośne, przyczyniają się do zwiększenia siły skurczu serca oraz obniżenia ciśnienia tętniczego. Wykazują kompleksowe działanie antymiażdżycowe – pomagają redukować poziom cholesterolu we krwi oraz utlenianie jego frakcji LDL. Zmniejszają stan zapalny wewnątrz naczyń oraz wykazują właściwości przeciwzakrzepowe, utrudniając agregację płytek krwi. 

5. Flawonoidy wykazują działanie neuroprotekcyjne

Związki flawonowe są w stanie ograniczać stan zapalny wywołany neurotoksynami i stresem oksydacyjnym, przyczyniają się do poprawy pamięci i innych funkcji poznawczych. Stanowią narzędzie profilaktyczne wobec schorzeń neurodegeneracyjnych, a w przypadku choroby Alzheimera i Parkinsona są także ważnymi kandydatami na środki terapeutyczne. 

6. Flawonoidy usprawniają procesy detoksykacyjne i wspierają pracę wątroby

Przyczyniają się do usuwania z organizmu tzw. ksenobiotyków (substancji obcych), pozytywnie oddziałują na kondycję wątroby, mogą być pomocne m.in w chorobie stłuszczeniowej. Niektóre z flawonoidów mają także zdolność do chelatowania metali.

7. Flawonoidy – działanie przeciwwirusowe i antybakteryjne

Aktywność flawonoidów to cenne wsparcie układu odpornościowego. Niektóre z nich są postrzegane jako potencjalne wsparcie terapii m.in w AIDS. Aktualnie bada się również możliwości zastosowania flawonoidów (ze szczególnym uwzględnieniem kemferolu i kwercetyny) w chorobach wywołanych przez wirusy z grupy SARS. Od dawna badane są możliwości ograniczania aktywności bakterii przy zastosowaniu związków flawonowych. Ważnymi surowcami w tym obszarze są zwłaszcza miód, propolis i inne produkty pochodzenia pszczelego, zioła i pozyskiwane z nich olejki eteryczne oraz niektóre owoce (np. żurawina). Przeprowadzono badania, które dają także nadzieję, że niektóre flawonoidy okażą się wsparciem w terapii antybakteryjnej przy występowaniu antybiotykooporności.

8. Flawonoidy a cukrzyca 

Związki flawonowe przyczyniają się do zwiększenia wrażliwości komórek na insulinę. Niektóre z nich działają stymulująco na produkcję i aktywację tego hormonu. Również w innych mechanizmach wykazują efekt hipoglikemizujący, a także przyczyniają się do ograniczenia występowania powikłań cukrzycy, np. zaćmy. 

9. Flawonoidy – działanie moczopędnie

Efekt moczopędny w połączeniu z ich właściwościami antyoksydacyjnymi, przeciwzapalnymi, antybakteryjnymi i rozkurczowymi sprawia, że flawonoidy stanowią cenne wsparcie w terapii schorzeń układu moczowego. 

10. Flawonoidy a menopauza

Izoflawonoidy, a zwłaszcza obecna w soi genisteina, wykazują powinowactwo do ludzkich receptorów estrogenowym, przez co mogą przynieść korzyści zdrowotne kobietom w okresie menopauzy. Według badań, w niektórych dolegliwościach związanych z klimakterium, suplementacja odpowiedniej dawki genisteiny jest równie skuteczna jak hormonalna terapia zastępcza.

11. Związki flawonowe a procesy starzenia. Flawonoidy w kosmetyce

Flawonoidy, jako antyoksydanty przyczyniają się do redukcji stresu oksydacyjnego, który jest jedną z ważnych przyczyn starzenia się organizmu. Stosowane wewnętrznie i zewnętrznie, związki flawonowe wpływają pozytywnie na stan skóry, ograniczają powstawanie zmarszczek oraz niekorzystnych zmian związanych m.in ze szkodliwym działaniem promieniowania UV.

Źródła flawonoidów – dieta czy suplementy?

Optymalnie, podstawowym źródłem związków flawonowych powinna być różnorodna dieta obfitująca w produkty roślinne. Jak zostało to opisane, różne flawonoidy działają w nieco odmiennych mechanizmach, a ich pozytywny wpływ często wynika z synergii. W sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania, niedoborach, czy wystąpienia schorzeń, pomocne może okazać się stosowanie odpowiednich suplementów. Nie należy jednak na własną rękę stosować dużych ilości preparatów bogatych w flawonoidy, gdyż ich nadmiar może paradoksalnie przyczynić się m.in do nasilenia procesów oksydacyjnych. 

Flawonoidy co to za związki? Flawonoidy działanie – literatura

Panche, A., Diwan, A. i Chandra, S. (2016). Flavonoids: an overview. Journal of Nutritional Science, 5 , E47. doi:10.1017/jns.2016.41

Shashank Kumar and Abhay K. Pandey, Chemistry and Biological Activities of Flavonoids: An Overview, The Scientific World Journal, 2013, Article ID 162750, http://dx.doi.org/10.1155/2013/16275

Ullah A, Munir S, Badshah SL, Khan N, Ghani L, Poulson BG, Emwas AH, Jaremko M. Important Flavonoids and Their Role as a Therapeutic Agent. Molecules. 2020 Nov 11;25(22):5243. doi: 10.3390/molecules25225243.

Abou Baker DH. An ethnopharmacological review on the therapeutical properties of flavonoids and their mechanisms of actions: A comprehensive review based on up to date knowledge. Toxicol Rep. 2022 Mar 14;9:445-469. doi: 10.1016/j.toxrep.2022.03.011. PMID: 35340621; PMCID: PMC8943219.

K. Kałwa, Właściwości antyoksydacyjne flawonoidów oraz ich wpływ na zdrowie człowieka, KOSMOS Vol. 68, 1, 153–159, 2019.

Monika Majewska, Hanna Czeczot, Flawonoidy w profilaktyce i terapii, Farm Pol, 2009, 65(5): 369-377.

Robert Kubina, Przeciwbakteryjne działanie galanginy zawartej w propolisie w stosunku do bakterii Gram-dodatnich, Farmaceutyczny Przeglad Naukowy (2009) 6. 22-26.

Sivarajan R, Oberwinkler H, Roll V, König EM, Steinke M, Bodem J. A defined anthocyanin mixture sourced from bilberry and black currant inhibits Measles virus and various herpesviruses. BMC Complement Med Ther. 2022 Jul 8;22(1):181. https://bmccomplementmedtherapies.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12906-022-03661-7

B. Kędzia, E. Hołderna-Kędzia, Usuwanie metali szkodliwych dla zdrowia z organizmu za pomocą produktów pszczelich, Herba Polonica Vol. 55 No 1 2009.